Phòng chống mù lòa ở Việt Nam - Nhìn lại một năm sắp qua và dự báo những thách thức mới

Tình hình mù lòa hiện nay

Theo số liệu thống kê của Bệnh viện Mắt TW năm 2015, tỷ lệ của mù lòa toàn quốc năm 2015 là 1,8% dân số, giảm đáng kể so với năm 2007-2008 (là 3,1%) và với năm 2000-2002 (4,1%). Số lượng người mù ước tính ở Việt Nam cũng giảm từ 443.706 người trong năm 2000 xuống 370.640 người năm 2007 và xuống 329.333 người trong năm 2015. Tuy nhiên, tỷ lệ giảm trong giai đoạn 2007-2015 ít hơn so với giai đoạnnăm 2000-2007. Bên cạnh đó, số lượng người trên 50 tuổi với thị lực kém 2 mắt năm 2007 là 1,6 triệu người đã tăng lên tới 2,1 triệu người trong năm 2015.

Việt Nam hiện có khoảng 2 triệu người mù và thị lực kém. Trên 80% tỷ lệ người mù ở Việt Nam có thể phòng, chữa được. Các nguyên nhân gây mù chính hiện nay qua điều tra cho thấy đục thể thủy tinh vẫn là nguyên nhân chủ yếu (chiếm tới 66,1%), tiếp đó là các bệnh lý đáy mắt, bệnh glôcôm, tật khúc xạ ...

Đáng chú ý, tật khúc xạ (cận thị, viễn thi, loạn thị) đang ngày càng phổ biến trong thanh thiếu niên, với tỷ lệ mắc khoảng 15-20% ở học sinh nông thôn, 30-40% ở thành phố. Nếu tính riêng nhóm trẻ từ 6 - 15 tuổi (lứa tuổi cần ưu tiên được chỉnh kính) cả nước có khoảng gần 15.000.000 em, với tỷ lệ mắc các tật khúc xạ khoảng 20%, thì Việt Nam ước tính gần 3 triệu em mắc tật khúc xạ cần chỉnh kính, trong đó có tới 2/3 bị cận thị. Việc khám và cấp kính cho trẻ em mắc tật khúc xạ (cận ,viễn, loạn thị) lại là một trong những biện pháp can thiệp rẻ tiền và có hiệu quả nhất để giảm tỷ lệ mù loà, tuy nhiên khi triển khai các chương trình ở cộng đồng gặp nhiều rào cản từ nhận thức, cơ sở vật chất và kinh phí....để duy trì và thực hiện chỉnh kính cho các em học sinh.

Vẫn còn những “vùng trắng” không có bác sỹ mắt

Một trong những khó khăn của người mù là nghèo không có tiền phẫu thuật, người nghèo chấp nhận bị mù, bên cạnh đó là các điều kiện khác như thiếu kiến thức về phòng và chữa bệnh mắt, “không biết bệnh mắt của mình có thể chữa được” chiếm tới 1/3 trong số người mù và thị lực kém.

Mặc dù hàng năm ngành Mắt đã phẫu thuật điều trị giải phóng mù lòa mang lại ánh sáng cho hàng trăm nghìn người tuy nhiên chưa đáp ứng được nhu cầu giải phóng mù loà.

Hiện cả nước có khoảng 1.600 bác sỹ nhãn khoa hoạt động trong các bệnh viện công và tư (trong đó khoảng 1/3 số  người có thể mổ được đục thể thủy tinh) chiếm tỷ lệ 18,1 người/1triệu dân, và khoảng 2000 y sỹ, y tá nhãn khoa trong cả nước chiếm tỷ lệ 22,6 người/1triệu dân. Với số lượng bác sỹ trên tỷ lệ dân số là tương đối đủ so với nhu cầu nhưng việc  phân bố không đều, chủ yếu tập trung ở thành phố và đồng bằng là một thách thức lớn trong việc chăm sóc mắt ở các vùng miền núi, vùng sâu vùng xa. Nhiều tỉnh chưa đủ số bác sỹ và phẫu thuật viên, thậm chí có những “vùng trắng” không có bác sỹ nhãn khoa.

Hàng năm Bệnh viện Mắt TW đào tạo hang trăm bác sỹ, phẫu thuật viên và điều dưỡng chuyên khoa tuy nhiên số lượng này chủ yếu tập trung về công tác tại các đô thị, khu vực đồng bằng. Bên cạnh thường xuyên tổ chức các lớp đào tạo chuyên sâu nâng cao tay nghề cho bác sỹ và điều dưỡng nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ nhãn khoa.

Theo kết quả nghiên cứu của Viện chiến lược Y tế (năm 2007) chỉ có khoảng 46% số huyện có y/ bác sỹ chuyên khoa mắt làm việc trong tổng số 697 huyện cả nước. Nhiều huyện không có một bác sỹ hoặc y sỹ, y tá chuyên khoa Mắt để chăm sóc mắt cho nhân dân, trong khi theo khuyến cáo của tổ chức WHO, tại mỗi huyện cần có 1 bác sỹ nhãn khoa, 2-3 y sỹ và/hoặc điều dưỡng nhãn khoa, 1 khúc xạ viên và 1 kỹ thuật viên mài lắp kính.

Bên cạnh đó còn có rất nhiều vấn đề khác khiến cho công tác PCML ở cộng đồng hiện nay gặp rất nhiều khó khăn. Ví như trang thiết bị nhãn khoa tối thiểu ở cấp huyện chưa có, thậm chí cơ sở nhãn khoa cấp tỉnh còn thiếu thốn nhiều. Kinh phí từ ngân sách dành cho PCML chưa được quan tâm thoả đáng...đó cũng là cơ sở chưa thu hút được bác sỹ nhãn khoa về công tác tại các địa phương, tuyến cơ sở.

Nhiều thách thức mới

Thiếu nhân lực ở tuyến cơ sở thiếu trang thiết bị nhãn khoa, kéo theo thiếu các dịch vụ nhãn khoa, không đáp ứng được các chương trình chăm sóc mắt cộng đồng.... Do đó người dân khó tiếp cận các dịch vụ chăm sóc mắt, phải dồn lên các cơ sở chăm mắt tuyến trên, sinh ra thực trạng quá tải bệnh viện. Đối với người nghèo thì điều kiện đi lại, kinh phí thì việc khám mắt lại càng khó khăn hơn.

Hàng trăm cơ sở y tế tuyến huyện thiếu nhân lực, các trang thiết bị khám sơ sài, khó đáp ứng công tác chăm sóc mắt cho người dân. Các chương trình phòng chống mù lòa hiện nay mới dừng lại ở các đợt khám, phẫu thuật lưu động và các hoạt động truyền thông chăm sóc mắt.

Đặc biệt, sự chủ quan và tuỳ tiện tra nhỏ thuốc của người bệnh hay những quan niệm sai về việc trì hoãn đeo kính khi mắc tật khúc xạ, không thăm khám mắt định kỳ, tự chữa mắt theo các phương pháp và quan niệm dân gian...

Vì đôi mắt của chúng ta rất dễ tổn thương và mong manh nên việc bảo vệ trong quá trình lao động hay chăm sóc giữ vệ sinh hàng ngày của mỗi người phải chú ý, coi trọng và trang bị cho mình những kiến thức cơ bản nhất. Việc kiểm tra mắt định kỳ sẽ giúp phát hiện sớm bệnh và các tật ở mắt để có phương pháp điều trị thích hợp, kịp thời. Tránh tình trạng khi bệnh nặng mới đến các cơ sở y tế thì việc điều trị sẽ hạn chế rất nhiều....

 Giải pháp nào thực hiện mục tiêu thị giác?

Năm 2016, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt chiến lược quốc gia PCML giai đoạn 2020 và tầm nhìn 2030, với mục tiêu chung “tăng cường cơ hội tiếp cận của người dân với dịch vụ dự phòng, phát hiện sớm, điều trị và phục hồi chức năng mắt, giảm tỷ lệ cá bệnh mù lòa có thể phòng chống được, phấn đấu nhằm loại trừ các nguyên nhân chính gây mù lòa cho mọi người dân, đặc biệt hàng triệu người mù quyền được nhìn thấy như khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) về mục tiêu thị giác 2020”.

Theo đó, mục tiêu cụ thế 2020, Việt Nam phấn đấu giảm tỷ lệ mù lòa xuống dưới 4,5 người/ 1.000 dân, trong đó giảm tỷ lệ mùa lòa ở người trên 50 tuổi suống dưới 16 người/1.000 dân; Tăng tỷ lệ phẫu thuật đục thủy tinh thể trên 2,5 người/1.000 dân; Tăng tỷ lệ người bệnh đái tháo đường được khám và theo dõi bệnh lý về mắt đạt 45%; Tăng tỷ lệ tật khúc xạ học đường được khám, phát hiện sớm, cung cấp dịch vụ khúc xạ và chỉnh kính tật khúc xạ đạt trên 70%. Bên cạnh đó thực hiện đồng bộ các giải pháp: Nâng cao nhận thức cộng đồng và củng cố mạng lưới về chăm sóc mắt; Xây dựng và hoàn thiện các chính sách PCML; Kiểm soát các nguyên nhân chính gây mù lòa; Tăng cường chuyển giao kỹ thuật, nâng cao năng lực chuyên môn cho các tuyến dưới; Hợp tác quốc tế huy động các nguồn lực cũng như kinh nghiệm trong PCML....

Tuy nhiên, công tác phòng chống mù lòa là trách nhiệm của toàn xã hội, không chỉ riêng ngành mắt mà đòi hỏi nhận thức và quan tâm chỉ đạo của các cấp chính quyền, sự chủ động phối hợp của các các tổ chức đoàn thể đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức người dân với nhiều hình thức đa dạng hơn, quy mô hơn... Bên cạnh đó, ngành mắt Việt Nam sẽ tiếp tục phát triển và củng cố mạng lưới và hệ thống chăm sóc mắt cơ sở, mục tiêu đưa các dịch vụ nhãn khoa đến gần dân hơn, đặc biệt là ở vùng miền núi, vùng sâu vùng xa....Ngành mắt Việt Nam thực hiện các giải pháp về chuyên môn kỹ thuật. Đào tạo cán bộ nhãn khoa, phẫu thuật viên. Tích cực chuyển giao khoa học kỹ thuật cho tuyến dưới. Tham mưu đề xuất với Bộ Y tế, Chính phủ ban hành những chính sách, các giải pháp thực hiện, huy động các nguồn lực xã hội, tăng cường và đầu tư trang thiết bị nhãn khoa cho các tuyến, đặc biệt tuyến huyện và các bệnh viện khu vực.